عکاسی دفاع مقدس زاده شده در دل جنگ

گزارش اختصاصی سیب پرس: هنر ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی با رویکرد جدیدی مواجه شد. رویکردی که باعث شد تا برخی از پدید آمدن یا بهتر بگوییم متولد شدن هنری باعنوان هنر جنگ سخن بگویند. این امر تا آنجا پیش رفت که نسل هنرمندان انقلاب به عنوان نسلی تاثیر گذار در تاریخ هنر معاصر ایران شناخته شوند.

نقاشان، مجسمه سازان، موسیقیدانان و حتی فیلمسازان هر یک به نحوی به ادای دین خود به انقلاب پرداختند. این مهم، در سال های نخستین پیروزی انقلاب و با آغاز جنگ تحمیلی رنگ و بویی دیگر به خود گرفت تا هنرمندان نسل انقلاب با رویکردی که برخاسته از مفهوم مقاومت بود به خلق آثار هنری با این مفهوم بپردازند. اما در این میان هنرمندان عکاس با توجه به کارکرد عکس و نوع استفاده از ابزار این هنر برای ثبت واقعیت با دیگران کمی متفاوت بودند. از سویی سهولت استفاده از دوربین عکاسی باعث شد تا بسیاری از کسانی که تا پیش از آن حتی دوربین به دست نگرفته بودند به عکاسی بپردازند. از سوی دیگر جنگ در ایران بسیاری را عکاس کرد تا شیوه ای نو در عکاسی مستند اجتماعی در حوزه جنگ به نام هنرمندان ایرانی به ثبت برسد.

هنرمندانی که اکنون آثارشان زینت بخش بسیاری از سایت های معتبر جهانی در حوزه عکاسی مستند اجتماعی است، روزگاری در خطوط اول جبهه مشق عکاسی می کردند و حتی برخی آثارشان به عنوان اسناد معتبر بین المللی مورد استناد قرار می گیرد.

عکاسانی که جنگ را تجربه کردند و برای آن که این تجربه را به صورت تصویری به نسلی دیگر انتقال دهند گاهی اوقات حتی جان خود را در این زمینه فدا کردند تا عنوان عکاس شهید برازنده نامشان شوند.

اما این که این عکاسان اکنون چه وضعیتی دارند و به طور کلی عکاسی جنگ در ایران امروز راه به کجا می برد بحثی است که این روزها دغدغه بسیاری از این عکاسان است.

رسول اولیازاده مدیر خانه عکاسان، یکی از همان عکاسانی است که جنگ را تجربه کرده است. او عکاسان جنگ را پیش قراولان ثبت تاریخ می داند و معتقد است آن طور که باید و شاید به مقوله عکس جنگ پرداخته نشده است. او که ریاست خانه عکاسان ایران را نیز به عهده دارد می گوید که عکاسی جنگ آن هم در کشوری مانند ایران که از آن به عنوان عکاسی دفاع مقدس یاد می شود با تمامی ژانر های دیگر هنر جنگ متفاوت است. او می گوید باید قبول داشته باشیم در جنگ که به طور یکسویه به ما تحمیل شد شیوه ای جدید از به نمایش کشیدن چهره لخت جنگ پدید آمد که آن را در هیچ جای دنیا نمی توان یافت. او معتقد است در عکاسی مستند جنگ که هنرمندان عکاس ایرانی با نام عکس های دفاع مقدس به خلق آثاری در این زمینه پرداختند آنها تلاش می کردند تا علاوه بر رشادت های سربازان، مفهوم دفاع در جنگی ناخواسته را نیز به تصویر بکشند. وی برای این امر از تصاویر نبرد مردم با دست های خالی در خیابان های خرمشهر یاد می کند که نشان دهنده اوج اقتدار مردمی است که حتی با دست های خالی به دفاع پرداختند و این موضوع وظیفه عکاس را در به تصویر کشیدن مفهوم جنگ در هجوم هشت ساله عراق به ایران سخت تر می کرد.

اولیازاده در این زمینه می گوید:هنرمندان در سایر رشته های هنری مثل نقاشی و گرافیک وامدار عکاسان هستند، چون آثارشان الهام گرفته از عکس هنرمندان عکاس است.

وی از آرشیو آثار هنرمندانی که در دوران دفاع مقدس عکاسی کرده اند یاد کرده و می گوید: این که هنرمندان جنگ اکنون در چه وضعیتی قرار دارند و چگونه از آنها حمایت می شود را در دو بخش باید بررسی کرد، یکی حمایت مسوولان و دیگری جامعه؛ برای مثال فردی مانند «حسین پرتوی» که عکس تاریخ ساز بیعت همافران با امام خمینی(ره) را ثبت کرده و اثرگذار بوده است، باید به وضعیتش رسیدگی شود. همچنین باید بررسی شود که هنرمندانی از این دست، چگونه با مشکلاتشان دست و پنجه نرم می کنند و آیا از عهده نیازهای روزمره و مسائل درمانی شان برمی آیند؟

اولیازاده از هنرمند فقید «ابوطالب امام» یاد می کند و می افزاید: این هنرمند در دوران دفاع مقدس عکس های بسیاری گرفت، مدت ها در خانه اش زمینگیر بود اما چند نفر دغدغه او را داشتند؟ او ادامه می دهد: من نمی خواهم تقصیر را به گردن کسی بیندازم ولی این مشکلات برای همه پیش خواهد آمد و ما نباید نسبت به این مسائل بی تفاوت باشیم.

عکاسی در هر زمانی دشواری خاص خود را دارد و در آن سال ها، ما دوربین دیجیتال نداشتیم و ممکن بود بسیاری از صحنه ها و سوژه های ناب را به دلیل این که فیلم مان تمام شده است از دست بدهیم، به علاوه به لحاظ حساسیت و نور هم دچار مشکلاتی بودیم. این جملات تنها بخشی از دلتنگی های اولیا زاده است که در مورد عکاسی در جبهه ها به زبان می آورد. به عقیده این هنرمند عکاس، عکاسان دوران دفاع مقدس با هر فریم، آینده نسل های بعدی خود را می سازند و به آنها نشان می دهند که مردم با چه دشواری هایی برای اهداف خود تلاش کردند. امیدوارم دیگر هیچ زمانی روزهای جنگ برای ایران تکرار نشود و همه مردم درصلح و آرامش زندگی کنند و در سایه صلح، نه تنها ایران بلکه همه کشورهای جهان بتوانند به پیشرفت های مختلف برسند.

این هنرمند عکاس درباره حمایت مسوولان دولتی از هنرمندان افزود: ممکن است در آینده روند بهتری وجود داشته باشد، اما در حال حاضر که کار خاص یا ویژه ای از طرف دولتی ها برای حمایت از این هنرمندان انجام نمی شود.

به عقیده اولیازاده عکاسان جوان و با استعدادی نیز اکنون در کشور فعال هستند که در بحران ها حتما در خط مقدم خواهند بود. به علاوه آنها ثابت کرده اند که نه تنها در دوران دفاع مقدس بلکه در هر بحرانی مانند زلزله و سیل فعال هستند و حتی در زلزله بم عکس هایی که همین عکاسان برای شبکه های برون مرزی فرستادند، باعث شد کمک هایی که از کشورهای دیگر به ایران می رسید، منسجم تر شود.

اما از دیگر سو سید عباس میرهاشمی رئیس انجمن عکاسان دفاع مقدس در این زمینه به نکته دیگری اشاره می کند. او سال ها در جبهه های جنگ به عکاسی پرداخته است و مجموعه وسیعی از این تصاویر را در اختیار دارد، معتقد است که اکنون حجم وسیعی از عکس های متفاوت و دیده نشده جنگ در میان مجموعه های خصوصی مغفول مانده اند.

میرهاشمی حرف هایش را اینطور ادامه می دهد که باید نگاهی نو و متفاوت به مقوله عکس های جنگ داشته باشیم تا این مفهوم اکنون در جایگاه اصلی خود در جهان قرار گیرد. او از مهجوریت عکس و عکاس جنگ به عنوان دلیلی برای توجه دوباره به آن مفهوم یاد می کند و می گوید: تا وقتی که عکس های جنگ در آرشیو های خصوصی و حتی دولتی خاک می خورند نمی توان به این شاخه مهم از عکاسی مستند اجتماعی دل بست.

این عکاس باسابقه کشورمان به نکته دیگری در این زمینه اشاره می کند که شنیدن آن خالی از لطف نیست. او می گوید در چند سال گذشته تعدادی از هنرمندان عکاس باسابقه کشورمان به نام عکاسان جنگ شناخته شدند در گمنامی کامل به سر بردند و حتی در همین گمنامی در گذشتند. او ادامه می دهد که باید راهکاری برای معرفی عکاسان جنگ پیدا شود تا عکس جنگ در کنار عکاس جنگ کارکرد خویش را پیدا کند. او حتی پا را فراتر از این نیز می گذارد و می گوید: هر عکس جنگ به واسطه این که در قالب تصاویر مستند اجتماعی خلق شده است در دل خویش روایتی را مستور دارد که باید عکاس به تببین آن بپردازد. این استاد دانشگاه می گوید که باید ساز و کاری تعریف شود تا عکس خوانی جنگ در کنار عکس های جنگ از زبان هنرمندان گمنام این رشته فصل جدیدی را از توجه دوباره به عکس های جنگ پدید آورد.

او حرف هایش را این گونه پایان می دهد: سال های سال است که نیاز به ایجاد بانک اطلاعات قوی و محکمی حس می شود اما هیچ وقت ایجاد این بانک عملی نشد تا بسیاری از هنرمندان و عکس های دفاع مقدس در این زمینه حرف هایشان ناگفته بماند.

مهدی منعم عکاس جنگ است. اما بیشتر او را با عکس هایش پس از جنگ می شناسند. هنرمندی که با عکس هایش از اثرات گازهای شیمیایی بر روی مردم بی دفاع حلبچه نامی جهانی برای خود پیدا کرده است. او اما در مورد عکس جنگ نظر دیگری دارد.

منعم که در آثارش به دنبال ثبت چهره عریان و بی واسطه اثرات پس از پایان جنگ است، می گوید: تنها راه معرفی جنگ به نسل آینده معرفی تصویری کسانی است که به نحوی از آن لطمه خورده اند. او که سال هاست چهره مجروح قربانیان جنگ را در قالب تصاویر سیاه و سفید به تصویر می کشد حرف هایی در این زمینه می زند که تلخ است.

او عکس جنگ را واسطه ای دوباره برای آشتی مخاطبان با عکس می داند. او می گوید مگر ممکن است کسی اثرات بر جای مانده از جنگ را روی تن و جان یک جانباز ببیند و واکنشی نسبت به این موضوع از خود ابراز نکند.

به عقیده او کارکرد اصلی عکس های جنگ همین نشان دادن تبعات جنگ است، تبعاتی که باعث می شود تا سال های سال پس از پایان یک جنگ نیز در خانه ای درد حاصل از جنگ بازتاب داشته باشد؛ خواه از طریق گازهای شیمیایی و گاه از طریق قطع عضو و تبعات ناشی از انفجار مین. این یک واقعیت تلخ از جنگ است که با پایانش تازه آغاز می شود.

او که در آثارش به دنبال این نکته رفته است بیشتر غیر نظامیانی را به تصویر کشیده است که قربانیان جنگ هستند. این نیز وجه پر رنگی از عکاسی مستند اجتماعی جنگ است که به عقیده این هنرمند باید به آن پرداخته شود تا روی دیگر جنگ نیز به نمایش در آید.

این عکاس، عکس های جنگ را مهم و اسناد معتبر تاریخ معاصر ایران می داند که باید از آنها حفاظت کرد. به عقیده او عکس های جنگ اسنادی هستند که سال ها بعد به کمک آن می توان حقایق را بررسی کرد. به گفته او در تمامی دنیا عکاسان جنگ از جایگاه خاص و ویژه ای برخوردارند که نشان از اهمیت بالای این تصاویر در نگاه مستند نگاران دارد.منعم اما از بی مهری به عکاسان جنگ بسیار دل آزرده و معتقد است که معدود عکاسان به جای مانده از دوران جنگ هر روز بیشتر از گذشته فراموش می شوند.

مسعود زنده روح کرمانی نیز از کسانی است که جنگ را تجربه کرده است، هنرمندی که سال های جنگ مسوول واحد آرشیو عکس صدا وسیما بوده و اکنون به تدریس این هنر می پردازد. او معتقد است که باید به مفهوم عکاسی جنگ با نگاهی جدید نگاه کرد. او می گوید: درست است که سال ها از پایان جنگ می گذرد اما باید نگاه عکاس ایرانی برای تصویر کشیدن جنگ را به عنوان دستورالعملی برای هنرمندان امروز به کار گرفت که می خواهند در زمینه مستند اجتماعی فعالیت کنند.

او می افزاید: باید زمینه پژوهش در عکس جنگ ایجاد شود تا تمامی لایه های هنر جنگ آشکار شود. او می گوید ما نباید شرمنده آیندگانی باشیم که می خواهند از دیروز با خبر باشند. او معتقد است کارهای بسیاری در زمینه پژوهش و تحقیق هنر جنگ وجود دارد که باید آن را به نسل آینده منتقل کنیم.

او جملاتش را اینگونه به پایان می رساند که عکس جنگ برای ماندگاری نیازمند توجه است. او به قول خودش می ترسد که در گیر و دار زندگی مدرن امروز عکس جنگ با هنرمندش برای همیشه به فراموشی سپرده شوند.