فقر آثار پژوهشی با موضوع همدان شناسی

سیبنا، مرجان حاجی رحیمی: کتاب دوم «مادستان» مجموعه گفتارهای همدان‌شناسی به کوشش «حسین زندی» و در شمارگان ۵۰۰ نسخه از سوی انتشارات «آوامتن» چاپ و روانه بازار بازار شد. زندی در سال ۱۳۹۵ کتاب اول مادستان و این بار با فاصله ۶ ساله کتاب دوم را منتشر کرده است. این کتاب شامل مجموعه از گفتارها و مقاله‌هایی است که به حوزه همدان‌شناسی، تاریخ و فرهنگ عامه و میراث فرهنگی آن می‌پردازد.
با حسین زندی گفتگویی کرده ایم که در پی می آید:

*چه ضرورتی به گردآوری چنین مجموعه‌ای بود و چه شد که به فکر انتشار کتاب مادستان افتادید؟
همانطور که در مقدمه کتاب هم نوشته‌ام، پیشینه تاریخی و فرهنگی همدان قابل انکار نیست و مدام در صحبت‌های ساکنان این استان بویژه مسئولان استان بر ریشه‌های تاریخی‌اش تاکید می‌شود اما برای پذیرفته شدن این سخن و رویکرد و نیز پاسداری از چنین شناسنامه‌ای کار پژوهشی و علمی در زمینه شناخت این استان انجام نشده و کارهای انجام شده در خور معرفی همدان نبوده است. به دلیل اینکه جامعه دانشگاهی استان به پژوهش در زمینه تاریخ محلی و حوزه‌های بومی باور چندانی ندارد.
بدون تعارف می‌توان گفت، تعداد آثاری که در زمینه همدان‌شناسی منتشر شده بسیار اندک است، بنابراین ردپای تاریخ و فرهنگ این استان را باید در پژوهش‌هایی پی‌گرفت که به حوزه تمدنی ایران پرداخته‌اند و به صورت مجزا و مستقل آثار چندانی به دست نمی‌آید. پس در کجا باید به دنبال اسناد مجموعهٔ حوادث فرهنگی، طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و رویدادهای گذشته مردم این سامان گشت؟ بیشتر آثاری که از سوی پژوهشگاه‌ها یا مراکز فرهنگی همدان منتشر شده و در دسترس مخاطبان قرار گرفته، چنگی به دل نمی‌زند. تعداد آثاری که در حوزه همدان‌شناسی منتشر شده نسبت به کتاب‌هایی که در دیگر استان‌ها چاپ می‌شود بسیار اندک است از سوی دیگر پژوهشگران صاحب‌نام ودانشگاهیان کمتر وارد پژوهش در حوزه محلی یا استان می‌شوند و بیشتر کارهای منتشر شده به صورت ذوقی، غریزی و بدون رعایت روش های اصولی تحقیق انجام شده است.

*این مسئولیت بزرگی است و شما قرار است وظیفه همه اینها را بر عهده بگیرید؟
نه، این ادعای بزرگی است اما نقد وضع موجود را مطرح می‌کنم به عنوان یک شهروند یک مسئولیت اجتماعی در حوزه فرهنگ دارم و باید قدم بردارم. سال‌ها پیش برای شرکت در همایشی با موضوع میراث فرهنگی شهر قزوین به این شهر سفر کرده بودم، محل پذیرش میهمانان خانه‌ای قدیمی بود که در اختیار یک تشکل غیردولتی قرار گرفته بود. آنچه در این خانه بیش ازهمه توجه مرا جلب کرد، کتابخانه‌ای بود که اعضای آن تشکل گردآوری کرده بودند. این کتابخانه تخصصی تنها در حوزه قزوین‌شناسی بود و من از تعدد عنوان‌های آثاری که درباره قزوین نوشته شده بود، تعجب کردم. مدام از خود می‌پرسیدم چرا درهمدان به تاریخ محلی و همدان‌شناسی توجه نشده است و این پرسش را تا به امروز مدام از خود می‌پرسم و پاسخی نیافته‌ام.
سال ۱۳۹۷ نیز به همراه دوستان، برای شرکت در برنامه‌ای با موضوع شاهنامه به کرمانشاه سفر کرده بودیم، پروفسور «داوود همزه‌ای» که از آلمان به زادگاه خود بازگشته بود و مدتی بود روی نسخه‌های قدیمی شاهنامه «کردی» کار می‌کرد در این مراسم سخنرانی داشت. او به موضوعی اشاره کرد که همچنان آویزه گوش‌م است و مرا در گردآوری و ثبت و ضبط فرهنگ عامه استان مصمم‌تر کرد. می‌گفت شما آخرین نسلی هستید که می‌توانید خرده فرهنگ‌ها و فرهنگ عامیانه این سرزمین را ثبت و ضبط کنید، بنابراین فرصت را هدر ندهید و از امروز این کار را شروع کنید. اگرچه پیش‌تر بر اساس علاقه این کار را بویژه در استان همدان آغاز کرده بودم اما پس از این سفر، فراتر از علاقه و به عنوان یک مسئولیت به مساله نگاه می‌کنم و در این مجموعه نیز گوشه چشمی به آیین‌ها و خرده فرهنگ های استان داشته‌ام.

*چرا کتاب دوم مادستان با تاخیر منتشر شد؟
نخستین شماره مادستان مجموعه گفتارهای همدان شناسی، سال ۱۳۹۵ منتشر شد. در هدف‌گذاری ما قرار بود سالی یک شماره از این کتاب در دسترس علاقمندان قرار گیرد اما به دلیل مباحث مالی و مشکلات کار این اتفاق نیفتاد، هر چند استقبال خوبی از این کتاب شد. انتظار این بود که نهادهای فرهنگی به این موضوع توجه نشان دهند در واقع این کار باید از سوی یک نهاد یا یک پژوهشگاه ارائه و انتشار یابد، اما ظاهرا نهادهای فرهنگی استان ضرورتی به امر پژوهش نمی بینند و اعتقادی نیز ندارند. با این حال با تاخیر چهار ساله در حد توان تلاش شد کتاب دوم ایرادهای قبلی را نداشته باشد. به هر حال طولانی شدن روند انتشار این مجموعه و ضعف‌هایی که دارد امری ناگزیر است به دلیل اینکه همانطور که پیشتر گفته شد، معمولا چنین اهدافی را مراکز پژوهشی دنبال می‌کنند و رسیدن به این هدف به صورت فردی امری دشوار است.

*تفاوت مقاله‌های شماره یک و دو چیست و چند مادستان دیگر قرار است منتشر شود؟
مادستان یکم، با مطالبی و مجموعه مانند کشکول یا جنگی بود که از شعر، عکس، داستان، خاطره و مقاله شکل گرفته بود. اما تلاش شد شماره دوم را با یک قالب یعنی به صورت مجموعه گفتار و مقاله در دسترس علاقمندان قرار دهیم. در این شماره و شماره‌های پیش‌رو به مقالات تخصصی با موضوع همدان‌شناسی روی آورده‌ایم و امیدواریم اهالی فرهنگ و پژوهشگران همدانی همراهی کنند تا پربارتر از گذشته به داشته‌های فرهنگی و تاریخی استان بپردازیم و انتشار مجموعه را ادامه دهیم.

*چه مقالات و با چه موضوعاتی چاپ شده و انتخاب مقاله و موضوع بر چه اساسی بوده؟
در تلاش بودم تا از شماره دوم این مجموعه سمت و سوی دیگری را پیگیری کنم و مقاله‌ها به صورت علمی ترویجی پذیرفته شود اما از آنجا که تعدادی از مقاله‌ها از سال ۱۳۹۶ به دست ما رسیده بودند، اگرچه در قالب مقالات علمی تنظیم نشده بودند اما اطلاعات گرانقیمتی در اختیار مخاطب قرار می‌داد بنابراین تصمیم گرفتیم کتاب دوم را با اندکی گذشت به صورت مجموعه از جستارها و گفتارها منتشر کنیم با این امید که در شماره‌های پیش‌رو هدف اصلی که همانا رسیدن به مقاله‌های علمی است نزدیک‌تر شویم.

*مخاطب هدف کتاب مادستان چه قشری است؟
مخاطب اصلی این مجموعه در درجه اول مردم استان همدان است سپس علاقمندان به استان و اهالی فرهنگ. بنابراین پیش از آن که به ساختار مقالات توجه کنیم به محتوای آثار توجه کرده‌ایم در واقع این گفتارها در آینده می‌توانند منبعی برای نوشتن مقالات علمی از سوی دانشگاهیان باشد.

*کتاب‌های «همدان نامه» قرار است چه مجموعه ای از کتابها را تشکیل دهد و هدف از انتشار آن چیست؟
وقتی که کمبودهای حوزه همدان شناسی را دریافتم و متوجه شدم نهادهایی مانند دانشگاه بوعلی و اداره ارشاد و … توجه چندانی به تاریخ محلی و پژوهش‌های فرهنگی در استان ندارند، با همکارانم در هفته نامه همدان نامه تصمیم گرفتیم در حد بضاعت در این حوزه تلاش کنیم. در این زمینه خانم مرضیه صدالسادات و آقای «مسعود احمدی» مدیر انتشارات «آوا متن» هم همکاری با همدان نامه را پذیرفتند. پس از مدتی دریافتیم که ده‌ها کتاب آماده انتشار در گوشه کتابخانه‌های هم‌استانی ها خاک می‌خورد. برخی با حوزه انتشارات آشنایی ندارند و برخی نیز مربوط به درگذشتگان است و خانواده ها تلاشی برای چاپ نکرده‌اند و تعداد زیادی از آثار نویسندگان و شاعران همدانی نیز پس از درگذشت، از بین رفته است. بنابراین، از افراد و خانواده‌ها دعوت کردیم آثارشان را در اختیار ما قرار دهند. تاکنون ۱۸جلد از این کارها به دست ما رسیده و با انتخاب و انتشار برخی از این آثار در قالب «مجموعه کتاب‌های همدان‌نامه» تلاش خواهیم کرد، اهمیت توجه به پژوهش‌ها و تولیدات محلی را بازنمایی کنیم.در «مجموعه کتاب‌های همدان‌نامه» تلاش داریم افزون بر انتشار آثاری که با همدان‌شناسی مرتبط است، کتاب‌های نویسندگان، شاعران و پژوهشگران همدانی را نیز منتشر کنیم. در واقع این حرکت گامی در جهت آشتی دادن اهالی قلم با علاقمندان به همدان‌‌شناسی است. هر چند نمی‌توان به طور کامل به این هدف دست پیدا کرد.

*آیا همدان مرکز ایرانشناسی به نام همدان شناسی دارد؟
بله سالهاست بنیاد ایرانشناسی شعبه همدان را در مرکز این شهر دایر کرده اما اثر مکتوبی تاکنون منتشر نشده است.

*و پرسش آخر اینکه چه مقاله هایی در شماره دوم وجود دارد؟
در این شماره مجموعه‌ای از گفتارها و مقاله ها گردآوری شده است: نخستین گفتار از دکتر «پرویز اذکایی»، پژوهشگر گرانقدر همدانی است با عنوان «داستان جمهوری همدان» که پیشتر یک بار در مجله «آینده»، سال دهم /۱۳۶۳ و باردیگر در «ماتیکان تاریخی» چاپ شده است. اما این بار دکتر اذکایی پی‌نوشتی بر آن افزوده و در مادستان چاپ شده است. او در این گفتار به پیشینه جمهوری همدان می پردازد و موضوعی که پیش از آن درجایی عنوان نشده است. دومین گفتار از دکتر «محمد بقایی ماکان» اقبال پژوه برجسته کشوراست که با عنوان «دود دل بر سر الوند» در این مجموعه می آید و دکتر بقایی ردپای الوند در تاریخ و ادب ایران‌زمین را بررسی می‌کند.عنوان مقاله سوم «قاضی ابوالسّائب همدانی» نوشته دکتر «مهدی علیائی مقدم»، عضو هیات علمی دانشگاه تهران است که زندگی، شخصیت و منصب یکی از علمای همدان در سده چهارم هجری را بررسی کرده و برای معرفی او در منابع گوناگونی دقیق شده است. «گزارشی از حضور خاقانی شروانی در همدان و مشاهدات و دیدگاه‏های او براساس منظومۀ تحفه‏العراقین» چهارمین مقاله این مجموعه به قلم دکتر«علی اصغر بشیری»، پژوهشگر حوزه ادبیات است و همانگونه که از عنوان مقاله می آید نگاه خاقانی به همدان را بررسی می کند. دکتر«عبدالله نصرتی»، استاد بازنشسته ادبیات فارسی به عنوان پنجمین نویسنده مادستان گفتاری را آورده با این عنوان: «همدان درعهد سلطان صاحبقران -همدان عهد قاجار از منظر یک سفرنامه نویس اروپایی-» و به قلم دکتر «هاینریش بروگش»، استاد دانشگاه برلین و مستشرق معروف آلمانی می پردازد که با نام سفرنامه ایلچی پروس در ایران یا «سفری به دربار سلطان صاحبقران» (۱۸۵۹-۱۸۶۱) با ترجمه مهندس «محمد حسین کردبچه»، در دوجلد توسط انتشارات اطلاعات منتشر شده است. مقاله ششم این مجموعه نیز حاصل قلم دو تن از پژوهشگران جوان همدانی «طاهره محمودی رحمت» و «صابر مرسلی» است که به «همدان از نگاه عین‌القضات همدانی» می‌پردازند.
هفتمین مقاله و طولانی ترین مطلب این شماره دیدار دو تن از شخصیت‌هایی برجسته هندوستانی با «سید حسین مدنی» معروف به مترجم نظام همدانی را بررسی می کند که «لیلا عبدی خجسته»، دکتری زبان و ادبیات اردو از دانشگاه سِند حیدرآباد پاکستان آن را نوشته است.«نگاهی به حمام‌های عمومی همدان» عنوان هشتمین مطلبی است که «عباس زند» از دبیر بازنشته آموزش و پرورش و از نویسندگان خوش ذوق همدانی آن را نوشته است.«نگاهی مختصر به پیشینه نقاشی در ایران» عنوان گفتاری به قلم «نصرالله آژنگ» نویسنده همدانی است و به عنوان نهمین مطلب مادستان پیش روی شماست و بخش پایانی آن اشاره ای به نقاشان همدانی دارد هرچند به صورت خلاصه است اما خواندن آن خالی از لطف نیست.عنوان مقاله دهم این مجموعه «گزارش توصیفی مقدماتی لایه نگاری تپه هگمتانه- همدان» حاصل یک دوره کاوش دکتر «علی ه‍ژبری» در این محوطه باستانی است. مقاله یازدهم «ردپای ساغرریزی در همدان با نگاهی به سنگ نگاره «مهری» یخچال» نام دارد که به وجود آیین‌های مهرپرستی در همدان قدیم پرداخته ام.