تأملی درباره مفهوم خشم معقول

*«اخلاق دشمنی»* به مثابه فرع بر *«اخلاق دوستی»* از جمله دلالت های رفتاری قابل برداشت از کلام یاد شده فوق الذکر است. ما در مقام دشمنی با دیگران، در مقام قهر و اختلاف با دیگران مجاز به هر بیان و رفتاری نیستیم؛ کما این که وجود مناسبات صمیمیت و دوستی، پاسداشت اخلاق و الزامات برآمده از آن را منتفی نمی سازد. با عنایت به مقدمه فوق، می توان گفت همان گونه که اصل بر صدق، دوستی و تعاون ذیل عنصر مبارک اخلاق است، استثنائاتی هم چون قهر و تقابل، تخاصم و افتراق (به مثابه شرور بعضا” اجتناب ناپذیر) نیز لازم است به طریق مشابه مبتنی بر عماد اخلاق سامان پذیرند.

متأسفانه در اکثر اوقات و در عالم واقع، شرایط این گونه نیست. کم و بیش بیشتر در مناسبات خرد و کلان جامعه شاهد این واقعیت تلخ هستیم که اختلافات بین افراد و گروه ها کمتر به همدلی و وفاق منتهی می شود؛ به احتمال زیاد، در این قبیل موارد، افراط طرفین نزاع در عقده گشایی های هیجانی و لحظه ای، تلاش بی فرجام برای غلبه بر دیگری به هر قیمت و وسیله ممکن، و پیروز نشان دادن خود و بازنمایی ناموجه و غیر منصفانه دیگری، مسیر احیاء و بازگشت به صلح گرم و تألیف قلوب و وفاق را به امری قریب به محال بدل ساخته است. *انصاف در دشمنی*، برخورد متقابل به عنوان آخرین راه متصور، با محوریت مطلق عنصر عدالت، خیرخواهی تام و غیر مشروط، حتی برای دیگر طرف دعوا، عدم مصادره به مطلوب و سوء استفاده از مناسبات پیشین دوستی، و در یک معنا *«اندازه نگه داشتن»* از جمله ابن مواردند که از آن ها می توان با عنوان مؤلفه های *«خشم معقول»* یاد نمود و آن ها را تسامحاً مرادف با «اخلاق دشمنی» در نظر گرفت.

مفروض به ملاحظه مؤلفه های فوق الذکر در تعاملات اجتماعی؛ اولاً مناسبات دوستی از ثبات و مانایی بیشتر برخوردار خواهند بود؛ ثانیاً مفروض به بروز اختلاف، امکان اصلاح ذات بین و پایان بخشیدن به شرایط قهر و افتراق به مراتب سهل الوصول تر می گردد.